علائم بیش‌فعالی در کودکان و راه‌های درمان آن چیست؟ – بخش نخست
آذین بذرافشان
آیا فکر می‌کنید کودک شما مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی یا اختلال ADHD است؟ در این مقاله، به نحوه‌ی تشخیص علائم و نشانه‌های اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی پرداخته شده است و پیشنهاداتی در اختیار شما قرار می‌دهد.
فهرست محتوا
چگونه متوجه شویم که رفتار کودک طبیعی است یا نشانهای از اختلال ADHD است؟
افسانه‌ها و حقایقی درباره‌ی اختلال ADHD
چگونه می‌توان علائم اختلال ADHD را در هر سنی تشخیص داد؟
اختلال ADHD در کودکان نوپا و پیش‌دبستانی
جنبه‌های مثبت اختلال ADHD در کودکان
آیا کودک من به اختلال ADHD دچار است؟
آیا مراقبت‌های قبل از تولد می‌تواند به جلوگیری از اختلال ADHD کمک کند؟
آیا رژیم غذایی در جلوگیری از اختلال ADHD نقش دارد؟
آیا داشتن یک برنامه‌ی روتین به جلوگیری از اختلال ADHD کمک می‌کند؟
چگونه والدین با مدیریت رفتار خود می‌توانند از بروز اختلال ADHD پیشگیری کنند؟
اختلال ADHD چیست؟
طبیعی است که کودکان گاهی اوقات انجام دادن تکالیف‌شان را فراموش کنند، در کلاس خیال‌بافی کنند، بدون فکر رفتار کنند یا سر میز شام وول بخورند و بی‌قراری کنند. اما بی‌توجهی، رفتارهای تکانشی[۱] و بیش‌فعالی از علائم اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی است که در بعضی مواقع، با عنوان اختلال نقص توجه یا ADHDشناخته می‌شود.
اختلال ADHD نوعی اختلال عصبی_تکاملی شایع است که معمولاً در دوران اولیه‌ی کودکی و قبل از ۷سالگی ظاهر می‌شود. اختلال ADHD مهار واکنش‌های خود‌به‌خودی را برای کودکان دشوار می‌کند؛ منظور واکنش‌هایی است که می‌تواند همه چیز از جمله حرکت، گفتار و توجه کودک را تحت‌تأثیر قرار دهد. همه‌ی ما بچه‌هایی را می‌شناسیم که نمی‌توانند آرام بنشینند. آن‌ها به حرف کسی گوش نمی‌دهند، از دستورها پیروی نمی‌کنند یا حرف‌های نسنجیده می‌زنند. گاهی اوقات به این کودکان برچسب «دردسرساز» می‌زنند یا به دلیل تنبل بودن یا بی‌نظمی به‌شدت از آن‌ها انتقاد می‌کنند؛ در‌حالی‌که این کودکان مبتلا به اختلال ADHD هستند.
[۱]. رفتارهای تکانشی رفتارهایی هستند که به صورت لحظه‌ای، بدون تأمل روی نتایج آن‌ها و بدون تحلیل و ارزیابی دستاوردهای مثبت و منفی انجام می‌شوند. رفتارهای تکانشی در زبان عامه‌ی مردم به عنوان رفتار ناپخته، رفتارهای نابالغانه و رفتارهای عجولانه شناخته می‌شوند.
چگونه متوجه شویم که رفتار کودک طبیعی است یا نشانهای از اختلال ADHD است؟
تشخیص اختلال ADHD از رفتار طبیعی کودک دشوار است. اگر فقط چند علامت در کودک دیدید که در برخی شرایط بروز می‌کند، به احتمال زیاد او مبتلا به اختلال ADHD نیست. اما اگر کودک‌تان بیشترِ نشانه‌های اختلال ADHD را در موقعیت‌های گوناگون (مدرسه، خانه و هنگام بازی) از خود نشان می‌دهد، وقت آن است که دقیق‌تر با این مسئله برخورد کنید.
زندگی با کودک مبتلا به اختلال ADHD گاه کاری سخت و طاقت‌فرساست. اما روش‌های زیادی وجود دارد که می‌توانید برای کمک به فرزند خود انجام دهید و آرامش بیشتری در خانواده ایجاد کنید.
افسانه‌ها و حقایقی درباره‌ی اختلال ADHD
باور غلط: همه‌ی کودکان مبتلا به اختلال ADHD بیش‌فعال هستند.
واقعیت: بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال ADHD بیش‌فعال نیستند، اما بی‌توجه‌اند. این کودکان معمولاً خیالاتی و بی‌انگیزه به نظر می‌رسند.
باور غلط: کودکان مبتلا به اختلال ADHD هرگز نمی‌توانند به چیزی توجه کنند.
واقعیت: کودکان مبتلا به اختلال ADHD اغلب، فقط بر فعالیت‌هایی متمرکز می‌شوند که از آن‌ها لذت می‌برند. اما اگر وظیفه‌ی پیش‌رو خسته‌کننده و تکراری باشد، هرچقدر هم که تلاش کنند، باز در حفظ تمرکز مشکل دارند.
باور غلط: کودکان مبتلا به اختلال ADHD اگر بخواهند، می‌توانند رفتار بهتری داشته باشند.
واقعیت: این کودکان تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند که بچه‌ی خوبی باشند، اما هنوز نمی‌توانند آرام بنشینند، ساکت بمانند یا توجه کنند. آن‌ها شاید سرکش و نافرمان به نظر برسند، اما این بدان معنی نیست که از قصد چنین کاری می‌کنند.
باور غلط: با بزرگ شدن کودک اختلال ADHD از بین می‌رود.
واقعیت: اختلال ADHD غالباً تا بزرگسالی ادامه می‌یابد؛ بنابراین منتظر نمانید که این مشکل به‌مرور زمان از بین برود. درمان به کودک شما کمک می‌کند تا علائم را مدیریت کند و آن‌ها را به حداقل برساند.
باور نادرست: دارو بهترین گزینه‌ی درمانی برای اختلال ADHD است.
واقعیت: داروها اغلب برای اختلال کمبود توجه تجویز می‌شوند، اما شاید بهترین گزینه برای کودک شما نباشند. درمان مؤثر برای اختلال ADHD شامل آموزش، رفتاردرمانی، حمایت در خانه و مدرسه، ورزش و تغذیه‌ی مناسب است.
اختلال ADHD چه علائمی دارد؟
در بیشتر مواقع، وقتی‌که مردم به اختلال کمبود توجه فکر می‌کنند، کودکی خارج از کنترل را تصور می‌کنند که دائم در حال حرکت است و از در‌و‌دیوار بالا می‌رود و همه چیز را به هم می‌ریزد! اما واقعیت بسیار پیچیده‌تر از این تصورات است. برخی کودکانِ مبتلا به اختلال ADHD بیش‌فعال‌اند؛ در‌حالی‌که برخی دیگر آرام نشسته‌اند، ولی فکرشان کیلومترها دورتر در حال پرواز است. برخی از آن‌ها، روی کار مورد علاقه‌شان تمرکز زیادی دارند، اما به‌سختی می‌توانند به غیر از آن کار دیگری انجام دهند. این در حالی است که میزان بی‌توجهی برخی دیگر بسیار اندک است، ولی به‌شدت رفتارهای تکانشی دارند.
نشانه‌های کودک مبتلا به اختلال نقص توجه بسته به اینکه کدام ویژگی در او غالب است، متغیر است.
کودکان مبتلا ممکن است:
- بی‌توجه باشند، اما بیش‌فعال نباشند و رفتارهای تکانشی نداشته باشند.
- بیش‌فعال باشند و رفتارهای تکانشی داشته باشند، اما بتوانند تمرکزشان را حفظ کنند.
- بی‌توجه و بیش‌فعال باشند و علاوه‌بر آن رفتارهای تکانشی هم داشته باشند (که رایج‌ترین شکل اختلال ADHD است).
کودکانی که اختلال کمبود توجه دارند، اغلب نادیده گرفته می‌شوند؛ زیرا مخل آرامش نیستند. با وجود این، بی‌توجهی نیز عواقبی در پی دارد؛ برای مثال، این کودکان به دلیل لجبازی و نافرمانی در روابط‌شان با والدین و معلمان به مشکل برمی‌‌خورند، در مدرسه عملکردی ضعیف دارند یا به دلیل رعایت نکردن قوانین در حین بازی، با بچه‌های دیگر درگیر می‌شوند.
چگونه می‌توان علائم اختلال ADHD را در هر سنی تشخیص داد؟
سه نوع اختلال ADHD وجود دارد:
- بیش‌فعالی-تکانشگری
- بی‌توجهی
- حالت ترکیبی
هرکدام نیز علائم متفاوتی دارند که با افزایش سن تغییر می‌کند.
اختلال ADHD در کودکان نوپا و پیش‌دبستانی
بچه‌های کوچک فعال و سرکش‌اند. پس چگونه می‌توان تشخیص داد که آیا بچه‌ای به اختلال ADHD مبتلاست یا نه؟ رفتار آن‌ها معمولاً بی‌قاعده است.
دکتر استیون کاف[۱]، از دانشگاه بهداشت فلوریدا، در جکسون‌ویل، می‌گوید: «این بچه‌ها می‌دوند، می‌پرند و از همه چیز بالا می‌روند. آن‌ها نمی‌توانند آرام بنشینند و مدام پُر‌حرفی می‌کنند.» آن‌ها اغلب «بی‌قرار» یا «مدام در رفت‌و‌آمد» توصیف می‌شوند.
راسل بارکلی[۲]، دارای مدرک دکترا از دانشگاه پزشکی کارولینای جنوبی، رفتار ناآرام آن‌ها را این‌گونه توصیف می‌کند: «آن‌ها به‌راحتی نمی‌توانند بر کاری تمرکز کنند، حتی روی داستان قبل از خواب!»
اما برخی از این کودکان روی مواردی که به آن علاقه دارند می‌توانند تمرکز کنند؛ چیزهایی مثل اسباب‌بازی‌های خاص یا بازی‌های ویدئویی.
[۱]. Dr. Steven Cuffe
[۲]. Russell A. Barkley
اختلال ADHD در کودکان دبستانی
همه‌ی کودکان مبتلا به اختلال ADHD بیش‌فعال نیستند. اما اگر کودکی این‌گونه باشد، مشکلش در طول سال‌های مدرسه مشخص می‌شود. این کودکان نمی‌توانند تمرکز کنند و در تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی مسائل با مشکل رو‌به‌رو می‌شوند. بارکلی می‌گوید: «آنچه شاهدش هستید، ظهور اختلالی به غایت پیچیده است.»
از سوی دیگر، چنین کودکانی بیش از بچه‌های هم‌سن‌و‌سال خود با موارد زیر مشکل دارند:
- رفاقت
- انجام دادن نوبتی کارها
- به دیگران اجازه‌ی صحبت دادن
- به پایان رساندن تکالیف و کارهای روزمره
- تمام کردن کارهایی مانند مشق‌شب یا یک کتاب
همچنین بارکلی اضافه می‌کند که شاید کودک مبتلا به اختلال ADHD هیجانی و احساساتی باشد. اگر چیزی او را ناراحت کند، شما به‌وضوح متوجه ناراحتی او خواهید شد. اگر بگویید احتمالاً عصر او را به سینما می‌برید، بدون وقفه درباره‌ی آن از شما سؤال می‌کند. اما اگر برنامه‌ی سینما رفتن کنسل شود، به‌شدت عصبانی خواهد شد.
گاه این کودکان بدون فکر کردن اقدام می‌کنند؛ بنابراین همواره در معرض حوادث گوناگون قرار دارند.
دکتر کاف می‌گوید هیچ آزمایشی برای تشخیص اختلال ADHD وجود ندارد. بیشتر بچه‌ها تعدادی از این علائم را در خود دارند، ولی برای تشخیص حتمی اختلال ADHD می‌بایست چندین علامت، آن هم به مدت حداقل ۶ ماه، در کودک وجود داشته باشد.
زمانی‌‌که متوجه شدید فرزندتان مبتلا به اختلال ADHD است، درباره‌ی روش‌های درمانی با پزشک صحبت کنید. درمان اغلب شامل مصرف دارو و رفتاردرمانی است.
اختلال ADHD در نوجوانان
در سال‌های جوانی، بیش‌فعالی افزایش می‌یابد. شاید فرزندتان از نشستن طولانی‌مدت احساس ناراحتی و بی‌قراری کند.
بارکلی اشاره می‌کند: «از بارزترین علائم اختلال ADHD در این سنین، مشکل با زمان‌بندی، برنامه‌ریزی، داشتنِ انگیزه و… است.»
نوجوان مبتلا به اختلال ADHD برای تمرکز بر تکالیف مدرسه‌اش مشکل دارد، اما در بازی‌های ویدئویی خوب عمل کند؛ چون در این بازی‌ها پاداش فوری دریافت می‌کند.
همه‌ی نوجوانان احساساتی و تحت‌تأثیر هیجانات هستند؛ اما نوجوان مبتلا به اختلال ADHD در کنترل احساساتش بیش از سایرین مشکل دارد.
به دلیل تمایل به رفتارهای تکانشی، نوجوانِ مبتلا شاید کارهای خطرناکی انجام دهد؛ از جمله استفاده از الکل و مواد مخدر، پنهان‌کاری، دزدی و رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده.
جنبه‌های مثبت اختلال ADHD در کودکان
اختلال ADHD هیچ ارتباطی با هوش و استعداد شخص ندارد. علاوه‌بر این کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه اغلب ویژگی‌های مثبت زیر را از خود نشان می‌دهند:
خلاقیت
این کودکان به‌طرز اعجاب‌انگیزی خلاق و خیال‌پردازند. کودکی که در رؤیا فرو می‌رود و هم‌زمان ۱۰ فکر متفاوت در سر می‌پروراند، مخزنی از ایده‌های گوناگون است و شاید در آینده بتواند هنرمندی مبتکر شود. شاید کودکان مبتلا به اختلال ADHD به‌راحتی حواس‌شان پرت شود، ولی گاه آن‌ها متوجه چیزی می‌شوند که دیگران نمی‌بینند.
انعطاف‌پذیری
این کودکان می‌توانند یک‌باره گزینه‌های زیادی را در نظر بگیرند. آن‌ها فقط به یک انتخاب بسنده نمی‌کنند و پذیرای ایده‌های گوناگون هستند.
اشتیاق و خودانگیختگی
به‌ندرت پیش می‌آید که کودکان مبتلا به اختلال ADHD افرادی کسل‌کننده باشند. آن‌ها به مسائل گوناگونی علاقه‌مندند و شخصیتی سرزنده دارند. به‌طور خلاصه، اگر شما را عصبانی نکنند، بودن با آن‌ها بسیار سرگرم‌کننده خواهد بود.
انرژی و انگیزه
این کودکان سرشار از انرژی و انگیزه هستند و برای موفقیت تلاش می‌کنند. هنگامی‌که آن‌ها مشغول انجام دادن کار مورد علاقه‌شان هستند، به‌راحتی نمی‌توان حواس‌شان را پرت کرد. به‌خصوص اگر آن فعالیت به صورت تعاملی یا عملی باشد.
آیا کودک من به اختلال ADHD دچار است؟
اگر کودک علائمی مانند بی‌توجهی، تکانشگری یا بیش‌فعالی از خود نشان می‌دهد، همواره به این معنی نیست که مبتلا به اختلال ADHD است. گاه برخی مشکلاتِ خاص پزشکی، اختلالات روان‌شناختی و وقایع استرس‌زایِ زندگی علائمی مشابه اختلال ADHD ایجاد می‌کنند.
به متخصص بهداشت روان مراجعه کنید تا احتمالات زیر را بررسی کند:
- اختلال یادگیری یا مشکلاتی در خواندن، نوشتن، مهارت‌های حرکتی و زبانی.
- وقایع مهم زندگی یا تجربیات دردناک مانند مرگ یک عزیز، طلاق یا قلدری (زورگویی).
- اختلالات روان‌شناختی از جمله اضطراب، افسردگی یا اختلال دوقطبی.
- اختلالات رفتاری مانند اختلال سلوک، اختلال دلبستگی واکنشی و اختلال نافرمانی مقابله‌ای.
- مشکلات پزشکی، از جمله مشکلات تیروئید، شرایط عصبی، صرع و اختلالات خواب.
آیا مراقبت‌های قبل از تولد می‌تواند به جلوگیری از اختلال ADHD کمک کند؟
گاه تنش‌های دوران بارداری موجب بروز چنین اختلالی در کودکان می‌شود. با حفظ سلامتی خود در دوران بارداری می‌توانید احتمال ابتلای فرزندتان را به اختلال ADHD کاهش دهید. در این دوران، رژیم غذایی سالم و مراجعه‌ی منظم به پزشک اهمیت دارد؛ همچنین پرهیز از مصرف الکل و مواد مخدر نیز بسیار مهم است.
کودکانی که مادران‌شان در دوران بارداری سیگار می‌کشند، دو برابر بیشتر دچار اختلال ADHD می‌شوند. بر اساس برخی مطالعات، قرار گرفتن مادر باردار یا کودک در معرض سرب، به احتمال زیاد، رابطه‌ای مستقیم با اختلال ADHD دارد. محققان در سایر مطالعات، در حال بررسی ارتباط احتمالی بین تولد زودرس و اختلال ADHD هستند.
آیا رژیم غذایی در جلوگیری از اختلال ADHD نقش دارد؟
استفاده از رژیم غذایی سالم و متعادل، از سنین پایین، برای همه‌ی کودکان خوب است.
برخی از متخصصان معتقدند که تغییر رژیم غذایی کودک احتمالاً باعث کاهش رفتار بیش‌فعالی خواهد شد. بن فینگولد[۱] رژیم محبوب خود را برای کاهش بیش‌فعالی طراحی کرده است. هدف این رژیم غذایی حذف رنگ‌های مصنوعی، طعم‌دهنده‌ها و مواد نگهدارنده است. البته جامعه‌ی پزشکی این رژیم غذایی را قبول نکرده و برخی مطالعات نظریه‌ی فینگولد را رد کرده‌اند. با وجود این، بسیاری از والدینی که این رژیم غذایی را امتحان کرده‌اند، از بهبود رفتار کودک خود خبر داده‌اند.
در رابطه با اختلال ADHD و مصرف قند، هیچ‌گونه مدرک علمی‌ای وجود ندارد. قندها و کربوهیدرات‌های فراوری‌شده با افزایش سریع سطح قند خون، بر میزان فعالیت کودک تأثیر می‌گذارند. افزایش قند خون باعث هجوم آدرنالین می‌شود و آدرنالین سطح انرژی را در کودک افزایش می‌دهد. به دنبال آن با کاهش سطح آدرنالین، فعالیت و خلق کودک «اُفت» می‌کند.
اگر والدین احساس می‌کنند خوردن برخی غذاها بر رفتار کودک تأثیر منفی می‌گذارد، توصیه می‌شود آن‌ها را از رژیم غذایی فرزند‌شان حذف کنند. بهتر است هربار یک غذا یا یک گروه غذایی را حذف کنید تا اگر تأثیری دیدید، بتوانید به آن دسته نسبت دهید؛ هرچند برخی کارشناسان فکر می‌کنند شاید تغییرات رفتاری در این برهه به دلیل نحوه‌ی تعامل افراد خانواده با یکدیگر باشد. در حقیقت، شاید رفتار کودک به دلیل توجه بیشتری که از والدین می‌گیرد، بهبود یابد، نه به دلیل رژیم غذایی!
در مجموع، زیاده‌روی نکنید و مزایا و خطرات رژیم حذفی را ارزیابی کنید. محدودیت بیش‌از‌حد در رژیم غذایی کودک منجر به کمبود تغذیه می‌شود. متخصصان تغذیه و پزشکان به شما کمک می‌کنند برنامه‌ی غذایی سالمی برای فرزندان‌تان تنظیم کنید.
[۱]. Ben Feingold
آیا داشتن یک برنامه‌ی روتین به جلوگیری از اختلال ADHD کمک می‌کند؟
برنامه‌ی روزمره و انتظارات مشخص برای همه‌ی کودکان و به‌ویژه آن‌هایی که مبتلا به اختلال ADHD هستند، سودمند است.
برنامه‌‌ای روزانه فراهم کنید و آن را جایی نصب کنید که کودک شما بتواند آن را ببیند. به این ترتیب می‌داند که چه انتظاراتی از او دارید. این برنامه‌ی روزانه باید شامل زمان‌های مشخصی برای فعالیت‌های زیر باشد:
- بیدار شدن
- غذا خوردن
- بازی کردن
- انجام دادن تکالیف
- انجام دادن کارهای روزمره
- تماشای تلویزیون
- شرکت در فعالیت‌های بعد از مدرسه
- رفتن به رختخواب
بعد از اینکه جدول زمانی را مشخص کردید، هر روز تا حد امکان از آن پیروی کنید. اگر قرار است در برنامه خللی ایجاد شود، از قبل آن‌ها را به کودک خود توضیح دهید. اگرچه صِرفِ نصب برنامه از اختلال ADHD جلوگیری نمی‌کند، توانایی کودک را بهبود می‌بخشد و در انجام دادن وظایف به او کمک می‌کند.
مکانی را به کودکان بزرگ‌تر اختصاص دهید تا دور از حواس‌پرتی تکالیف‌شان را در آنجا انجام دهند؛ همچنین استراحت‌های کوتاه‌مدتِ بین تکالیف به تمرکز فرزندتان کمک کند.
چگونه والدین با مدیریت رفتار خود می‌توانند از بروز اختلال ADHD پیشگیری کنند؟
بسیاری از درمانگران بر این باورند که والدین با مدیریت رفتارشان می‌توانند رفتار کودک را هم تحت‌تأثیر قرار دهید.
اولین قدم در مدیریت رفتار، ایجاد رابطه‌ی مثبت بین فرزند و والدین است. درمانگران می‌گویند هر روز اوقات مفیدی را با کودک بگذرانید. در این مدت، به او اجازه دهید فعالیتی را انتخاب کند. سپس دور از هرگونه دغدغه‌ای از بودن با فرزندتان لذت ببرید و به علایق او توجه کنید.
در قدم بعدی، هنگامی‌که کودک رفتار خوبی داشت، او را تشویق کنید. از کودکان بابت کار خوب‌شان تشکر کنید و برای آن‌ها پاداشی در نظر بگیرید. کارشناسان به والدین توصیه می‌کنند که حداقل ۵ بار در روز به رفتار خوب کودک خود توجه کنند و او را تحسین نمایند.
متناسب با سن فرزندتان انتظاراتی معقول از او داشته باشید. به‌طور شفاف، برای کودک‌تان توضیح دهید که در چه صورتی به او پاداش خواهید داد. اگر چندین جایزه برای او در نظر دارید، اجازه دهید فرزندتان از بین آن‌ها انتخاب کند که کدام را می‌خواهد.
برای کودک مهم است که بداند از او چه انتظاری دارید. وقتی با او صحبت می‌کنید به چشمانش نگاه کنید. سپس تمام دستورالعمل‌ها را بسیار مشخص، ساده و مختصر بیان کنید و با صدای آرام آن‌ها را توضیح دهید. از فرزندتان بخواهید که دستورالعمل‌ها را دوباره تکرار کند تا مطمئن شوید که آن‌ها را درک کرده است.
در نهایت، ثابت‌قدم باشید. برای مثال، اگر همیشه به رفتار خوبش پاداش ندهید، کودک دچار تناقض می‌شود.
ادامه‌ی این مقاله را در «علائم بیش‌فعالی در کودکان و راه‌های درمان آن چیست؟ – بخش دوم» بخوانید.