علائم بیش‌فعالی در کودکان و راه‌های درمان آن چیست؟ – بخش دوم
آذین بذرافشان
آیا فکر می‌کنید کودک شما مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی یا اختلال ADHD است؟ در این مقاله، به نحوه‌ی تشخیص علائم و نشانه‌های اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی پرداخته شده است و پیشنهاداتی در اختیار شما قرار می‌دهد.
«علائم بیش‌فعالی در کودکان و راه‌های درمان آن چیست؟ – بخش نخست» را در وبلاگ کتاب هدهد بخوانید.
فهرست محتوا
چگونه والدین با مدیریت رفتار خود می‌توانند از بروز اختلال ADHD پیشگیری کنند؟
آیا تنبیه کردن کودک مبتلا به اختلال ADHD باعث تغییر رفتارش می‌شود؟
آموزش مهارت توجه را از اوایل کودکی شروع کنید
اختلال ADHD و جنسیت چه رابطه‌ای با هم دارند؟
چگونه به کودک مبتلا به اختلال ADHD کمک کنیم؟
نکات مربوط به والدین برای کودکان مبتلا به اختلال ADHD
توصیه‌هایی برای مدارس در رابطه با کودکان مبتلا به اختلال ADHD
داروهای اختلال ADHD برای کودکان
آیا داروهای اختلال ADHD بی‌خطرند؟
چه داروهایی استفاده می‌شوند؟
عوارض جانبی رایج داروهای اختلال ADHD
عوارض جانبی نادر داروهای اختلال ADHD
آیا می‌توان اختلال ADHD را بدون دارو درمان کرد؟
مسئولیت درمان اختلال ADHD
منابع
چگونه والدین با مدیریت رفتار خود می‌توانند از بروز اختلال ADHD پیشگیری کنند؟
بسیاری از درمانگران بر این باورند که والدین با مدیریت رفتارشان می‌توانند رفتار کودک را هم تحت‌تأثیر قرار دهید.
اولین قدم در مدیریت رفتار، ایجاد رابطه‌ی مثبت بین فرزند و والدین است. درمانگران می‌گویند هر روز اوقات مفیدی را با کودک بگذرانید. در این مدت، به او اجازه دهید فعالیتی را انتخاب کند. سپس دور از هرگونه دغدغه‌ای از بودن با فرزندتان لذت ببرید و به علایق او توجه کنید.
در قدم بعدی، هنگامی‌که کودک رفتار خوبی داشت، او را تشویق کنید. از کودکان بابت کار خوب‌شان تشکر کنید و برای آن‌ها پاداشی در نظر بگیرید. کارشناسان به والدین توصیه می‌کنند که حداقل ۵ بار در روز به رفتار خوب کودک خود توجه کنند و او را تحسین نمایند.
متناسب با سن فرزندتان انتظاراتی معقول از او داشته باشید. به‌طور شفاف، برای کودک‌تان توضیح دهید که در چه صورتی به او پاداش خواهید داد. اگر چندین جایزه برای او در نظر دارید، اجازه دهید فرزندتان از بین آن‌ها انتخاب کند که کدام را می‌خواهد.
برای کودک مهم است که بداند از او چه انتظاری دارید. وقتی با او صحبت می‌کنید به چشمانش نگاه کنید. سپس تمام دستورالعمل‌ها را بسیار مشخص، ساده و مختصر بیان کنید و با صدای آرام آن‌ها را توضیح دهید. از فرزندتان بخواهید که دستورالعمل‌ها را دوباره تکرار کند تا مطمئن شوید که آن‌ها را درک کرده است.
در نهایت، ثابت‌قدم باشید. برای مثال، اگر همیشه به رفتار خوبش پاداش ندهید، کودک دچار تناقض می‌شود.
آیا تنبیه کردن کودک مبتلا به اختلال ADHD باعث تغییر رفتارش می‌شود؟
آخرین مرحله در مدیریت رفتار، تنبیه مناسب برای رفتار بد است.
دقت کنید که رفتار بد را به‌طور شفاف برای کودک توضیح دهید. به این ترتیب مطمئن خواهید شد که او انتظارات موجود را درک کرده است.
در ابتدا، رفتارهای مناسب و قابل‌قبول را برای کودک توضیح دهید و در ادامه، پاداش‌هایی را که برای او در نظر گرفته‌اید، نام ببرید. در نهایت، پیامدهای منفی برای رفتارهای بد را توضیح دهید.
مقاوم باشید. خیلی خشن نباشید. تنبیه کردن برای رفتار غیرقابل‌قبول هرگز نباید ظالمانه و توهین‌آمیز باشد. و هرچقدر هم ناامید و درمانده باشید، نباید احساسات‌تان را در تنبیه کودک منعکس کنید.
برای اینکه رفتاردرمانی مؤثر واقع شود، رفتارهایی را که از کودکان انتظار می‌رود و حتی عواقب‌شان را مدام به آن‌ها یادآوری کنید. قوانین لازم، عواقب و پاداش‌ها را یادداشت کنید. سپس آن را جایی قرار دهید که کودک بتواند ببیند. برای کودکان خردسال تصاویر را چاپ کنید یا آن‌ها را بکشید.
کودکان مبتلا به اختلال ADHD به بازخورد مکرر درباره‌ی پیشرفت خود نیاز دارند. آن‌ها در اهداف کوتاه‌مدت بهتر عمل می‌کنند. سیستم جایزه‌دهی را تغییر دهید تا خسته نشوند.
آموزش مهارت توجه را از اوایل کودکی شروع کنید
با کودک پیش‌دبستانی خود بازی کنید، لگو بسازید و با هم پازل درست کنید. این فعالیت‌ها تمرین خوبی برای ایجاد مهارت توجه هستند. روش دیگر برای یادگیری مهارت توجه، کتاب خواندن برای کودک است. محبت زیاد به کودک او را آرام می‌کند و باعث می‌شود به محیط پیرامونش بیشتر توجه کند.
برخی کارشناسان فکر می‌کنند تماشای تلویزیون مانع از آن می‌شود که کودک توجه کردن را یاد بگیرد، اما همه با این نظر موافق نیستند. فارغ از اینکه تلویزیون باعث کمبود توجه می‌شود یا نه، آکادمی اطفال آمریکا می‌گوید کودکان زیر ۱۸ ماه می‌بایست خیلی کم تلویزیون تماشا کنند؛ همچنین این آکادمی می‌گوید در ۲ تا ۵ سالگی، کودکان نباید بیش از یک ساعت در روز تلویزیون تماشا کنند. اما به‌طور کلی، گفت‌و‌گوی (تماس) تصویری برای کودکان نوپا و نوزادان، در هر سنی، ایرادی ندارد.
اختلال ADHD و جنسیت چه رابطه‌ای با هم دارند؟
بنا بر مطالعات مراکز کنترل و پیشگیری بیماری[۱] تشخیص اختلال ADHD در پسران سه برابر بیشتر از دختران است. این اختلاف به این معنی نیست که دختران کمتر مستعد پذیرش این اختلال هستند؛ بلکه به این دلیل است که علائم اختلال ADHD در دختران به شکل متفاوتی بروز می‌کند. علائم اختلال ADHD در دختران اغلب نامحسوس‌تر است، در نتیجه شناسایی آن‌ها نیز دشوارتر می‌نماید.
بر اساس تحقیقات، پسران مبتلا به اختلال ADHD به‌طور معمول، علائم را به صورت واکنش‌های بیرونی‌ای مانند دویدن و شتاب‌زدگی نشان می‌دهند؛ ولی علائم این اختلال در دختران اغلب درونی است و به شکل کم‌توجهی و اعتماد‌به‌نفس پایین بروز می‌کند. پسران مبتلا به اختلال ADHD پرخاشگری‌های فیزیکی دارند، در‌حالی‌که پرخاشگری‌های دختران بیشتر کلامی است.
اغلبِ دختران مبتلا به اختلال ADHD مشکلات رفتاری کمتری از خود نشان می‌دهند. به همین دلیل، مشکلات آن‌ها نادیده گرفته می‌شود. در نتیجه، برای ارزیابی یا درمان ارجاع داده نمی‌شوند. متأسفانه همین مسئله هم منجر به بروز مشکلات بیشتری در آینده خواهد شد.
همچنین بر اساس تحقیقات، اختلال ADHD تشخیص‌داده‌نشده بر عزت نفس دختران تأثیر منفی می‌گذارد. حتی می‌تواند سلامت روانی آن‌ها را تحت‌تأثیر قرار دهد. پسران مبتلا اغلب درماندگی‌های خود را بروز می‌دهند. اما دختران معمولاً درد و عصبانیت‌شان را در خود می‌ریزند. این امر آن‌ها را بیشتر در معرض خطر افسردگی، اضطراب و اختلال پُرخوری قرار می‌دهد. این دختران بیشتر از دختران دیگر در مدرسه، محیط‌های اجتماعی و روابط شخصی دچار مشکل می‌شوند.
[۱]. Centers for Disease control and prevention
شناخت اختلال ADHD در دختران
بی‌توجهی و نادیده گرفتن موضوعات اغلب از علائم این اختلال در دختران است. رفتارهای بیش‌فعالی را به‌راحتی می‌توان در خانه و کلاس شناسایی کرد؛ زیرا کودک نمی‌تواند آرام بنشیند و رفتاری تکانشی یا خطرناک دارد. اما رفتارهای ناشی از اختلال کم‌توجهی اغلب نامحسوس هستند. کودک در کلاس اخلال ایجاد نمی‌کند، اما در انجام دادن تکالیفش اشتباه می‌کند. او فراموشکار است و «گیج» به نظر می‌رسد و اغلب از او به‌عنوان فردی تنبل یا ناتوان در یادگیری یاد می‌شود.
علائم دختران مانند پسران آشکار نیست. در ادامه، برخی از این علائم را ذکر می‌کنیم:
- گوشه‌گیری و درخود فرو‌رفتگی
- عزت نفس پایین
- اضطراب
- اختلال فکری
- مشکل در عملکرد تحصیلی
- بی‌توجهی یا تمایل به «خیال‌پردازی»
- مشکل در تمرکز
- به نظر می‌رسد به سخنان‌تان گوش نمی‌دهد
- پرخاشگری کلامی مانند مسخره کردن، طعنه زدن یا ناسزاگویی
شناخت اختلال ADHD در پسران
پسران بیشتر از دختران علائم بیش‌فعالی و تکانشگری را از خود بروز می‌دهند. اما تصور اینکه همه‌ی پسران مبتلا این‌گونه رفتار می‌کنند، اشتباه است. برخی پسران جنبه‌های بی‌توجهی این اختلال را نشان می‌دهند. از آنجایی که این رفتار از نظر فیزیکی مخرب نیست، این اختلال در آن‌ها تشخیص داده نمی‌شود.
در بیشتر موارد، پسران مبتلا به اختلال ADHD علائمی را نشان می‌دهند که اکثر مردم از این اختلال انتظار دارند. این علائم عبارت‌اند از:
- شتاب‌زدگی و برون‌ریزی
- بیش‌فعالی مانند دویدن و ضربه زدن
- عدم تمرکز، از جمله بی‌توجهی
- ناتوانی در آرام نشستن
- پرخاشگری فیزیکی
- بیش‌از‌حد صحبت کردن
- قطع کردن پی در پی مکالمات و فعالیت‌های دیگران
علائم اختلال کم‌توجهی_بیش‌فعالی ممکن است در پسران و دختران متفاوت باشد، اما در هر حال درمان آن امری حیاتی است. علائم اختلال ADHD با افزایش سن کاهش می‌یابد، اما باز هم ممکن است بر بسیاری از حوزه‌های زندگی فرد تأثیر بگذارند. افراد مبتلا به اختلال ADHD اغلب با مدرسه، کار و روابط خود درگیرند؛ همچنین احتمال ابتلا به اضطراب، افسردگی و اختلالات یادگیری در آن‌ها بیشتر است.
چگونه به کودک مبتلا به اختلال ADHD کمک کنیم؟
فارغ از اینکه علائم کم‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری کودک شما به دلیل اختلال ADHD باشد یا نه، در صورت درمان نکردن کودک، این رفتار‌ها مشکلات زیادی ایجاد می‌کند. کودکی که نمی‌تواند تمرکز کند یا احساساتش را کنترل کند، در مدرسه با مشکل روبه‌رو می‌شود، دائم به دردسر می‌افتد و کنار آمدن با دیگران و پیدا کردن دوست برایش دشوار خواهد شد. این ناامیدی‌ها و دشواری‌ها باعث کاهش عزت نفس و همچنین ایجاد اصطکاک و تنش برای کل خانواده می‌شود.
اما درمان می‌تواند تفاوت چشمگیری در علائم فرزند شما ایجاد کند. کودک شما قادر خواهد بود با حمایت مناسب مسیر موفقیت را در همه‌ی زمینه‌های زندگی طی کند.
اگر کودک شما با علائمی شبیه اختلال ADHD دست‌و‌پنجه نرم می‌کند، منتظر کمک حرفه‌ای نباشید و با این موارد شروع کنید: رژیم غذایی بهتر، برنامه‌ی ورزشی و اصلاح محیط خانه برای به حداقل رساندن عوامل حواس‌پرتی.
اگر تشخیص اختلال ADHD قطعی شد می‌توانید با کمک پزشک، درمانگر و مدرسه، برنامه‌ی درمانی مشخصی تنظیم کنید که نیازهای خاص کودک‌تان را برآورده کند. درمان مؤثر اختلال ADHD در دوران کودکی شامل این موارد می‌شود: رفتاردرمانی، آموزش والدین، حمایت اجتماعی و مساعدت اولیای مدرسه.
نکات مربوط به والدین برای کودکان مبتلا به اختلال ADHD
اگر کودک شما بیش‌فعال، بی‌توجه یا واکنشگراست و انرژی زیادی صرف می‌کنید تا به حرف‌تان گوش دهد و آرام بنشیند، نظارت مداوم بر او بسیار خسته‌کننده و طاقت‌فرسا خواهد بود. گاهی اوقات احساس می‌کنید همه چیز در کنترل فرزندتان است و او برای شما تعیین‌تکلیف می‌کند. اما می‌توانید کنترل اوضاع را به دست بگیرید و در عین حال، به کودک خود کمک کنید تا از توانایی‌هایش نهایت استفاده را ببرد.
تربیت نادرست کودک باعث اختلال کمبود توجه نمی‌شود، اما راهبردهای مؤثری در تربیت وجود دارد که تا حد بسیار زیادی رفتارهای مشکل‌ساز را اصلاح می‌کند. کودکان مبتلا به اختلال ADHD به ساختاری مشخص، باثبات و رابطه‌ای شفاف نیاز دارند؛ همچنین محتاج عشق، حمایت و تشویق فراوان هستند.
والدین بدون آنکه انرژی طبیعی، بازیگوشی و حس منحصر‌به‌فرد کودک را سرکوب کنند، می‌توانند علائم اختلال ADHD را کاهش دهند.
مواظب خودتان باشید تا بتوانید از فرزند خود بهتر مراقبت کنید. تغذیه‌ی درست داشته باشید، ورزش کنید، به اندازه‌ی کافی بخوابید، راه‌هایی برای کاهش استرس پیدا کنید و از خانواده و دوستان، همچنین دکتر و معلمان کودک‌تان کمک بخواهید.
دستورکاری ترتیب دهید و به آن پایبند باشید. به کودک کمک کنید تا برنامه‌ی روتین روزانه‌ی خود را دنبال کند. او را با فعالیت‌های سالم سرگرم کنید. به این طریق به او کمک می‌کنید تا منظم و متمرکز بماند.
انتظارات مشخصی را تعیین کنید. قوانین رفتاری را ساده کنید و برایش توضیح دهید که در صورت اطاعت از این قوانین یا سرپیچی از آن‌ها چه اتفاقی خواهد افتاد.
کودک‌تان را به ورزش کردن و خوابیدن تشویق کنید. فعالیت جسمانی باعث بهبود تمرکز و رشد مغز می‌شود. از همه مهم‌تر اینکه سبب می‌شود کودکان مبتلا به اختلال ADHD راحت‌تر بخوابند. این اقدام به‌نوبه‌ی خود می‌تواند علائم اختلال را کاهش دهد.
به کودک خود کمک کنید تا درست غذا بخورد. برای مدیریت علائم اختلال ADHD، وعده‌های غذایی یا میان‌وعده‌ها را هر سه ساعت یک بار تعیین کنید و مصرف غذاهای ناسالم (هله‌هوله) و شیرینی‌جات را کم کنید.
به فرزندتان بیاموزید که چگونه دوست پیدا کند. به او کمک کنید شنونده‌ی بهتری باشد. به او یاد دهید که چهره و زبان بدن افراد را بخواند و با دیگران راحت‌تر ارتباط برقرار کند.
توصیه‌هایی برای مدارس در رابطه با کودکان مبتلا به اختلال ADHD
بدیهی است که اختلال ADHD مانع یادگیری می‌شود. بی‌شک هنگامی‌که دور کلاس می‌دوید یا موقع تدریس معلم، در عالم هپروت به سر می‌برید، نمی‌توانید چیزی یاد بگیرید. به آنچه مدرسه از بچه‌ها می‌خواهد انجام دهند، خوب فکر کنید: بی‌حرکت نشستن، به‌آرامی گوش کردن، دقت کردن، درس را دنبال کردن و تمرکز کردن. این‌ها همان کارهایی هستند که کودکان مبتلا به اختلال ADHD به‌سختی می‌توانند انجام دهند، نه به این دلیل که تمایل ندارند، بلکه مغزشان به آن‌ها اجازه نمی‌دهد.
اما این بدان معنا نیست که این کودکان نمی‌توانند در مدرسه موفق شوند. راه‌های زیادی وجود دارد که والدین و معلمان می‌توانند برای کمک به این کودکان در کلاس درس انجام دهند. طبق این برنامه نقاط ضعف و قوت هر کودک ارزیابی می‌شود. سپس راهکارهای خلاقانه‌ای برای کمک به تمرکز آن‌ها ارائه می‌شود تا بتوانند تکالیف‌شان را ادامه دهند و در حد استعدادشان بیاموزند.
داروهای اختلال ADHD برای کودکان
آیا داروهای اختلال ADHD بی‌خطرند؟
بر اساس گزارش مؤسسه‌ی ملی سلامت روان[۱] هدف هریک از داروهای اختلال ADHD کاهش علائم است. برخی داروها به افزایش تمرکز کودک کمک می‌کند. همراه با رفتاردرمانی و مشاوره، دارو می‌تواند علائم اختلال ADHD را کنترل کند.
داروی اختلال ADHD بی‌خطر و مؤثر است، خطرات آن ناچیز است و مزایایش کاملاً مستند است. با وجود این، نظارت درست پزشکی اهمیت دارد. شاید در برخی کودکان عوارض جانبی دارو نسبت‌به دیگران بیشتر باشد. پزشک با تغییر دوز دارو یا تغییر نوع دارو می‌تواند بسیاری از این موارد را کنترل کند.
[۱]. National Institute of Mental Health
چه داروهایی استفاده می‌شوند؟
چندین دارو برای درمان علائم اختلال ADHD تجویز می‌شود، که شامل موارد زیر است:
- داروهای ضدافسردگی
- محرک‌ها
- غیرمحرک‌ها
محرک‌ها متداول‌ترین روش درمانی برای اختلال ADHD هستند.
دادن ماده‌ی محرک به کودکِ بیش‌فعال شاید متناقض به نظر برسد، اما دهه‌ها تحقیق و استفاده نشان داده است که این داروها بسیار مؤثرند. محرک‌ها روی کودکانی که اختلال ADHD دارند، بیش‌از‌حد اثر آرام‌بخش دارند و به همین دلیل از آن‌ها استفاده می‌شود. اغلب این داروها با سایر روش‌های درمانی ترکیب می‌شوند و نتایج بسیار موفقیت‌آمیزی به همراه دارند.
چهار نوع محرک وجود دارد:
- متیل فنیدات (ریتالین)
- دکستروآمفتامین (دکسدرین)
- دکستروآمفتامین-آمفتامین
- لیزدکسامفتامین (ویوانس)
علائم و سابقه‌ی سلامتی کودک شما نوع دارویی را که پزشک تجویز می‌کند، تعیین خواهد کرد. شاید لازم باشد دکتر قبل از یافتن داروی مؤثر، داروهای دیگر را نیز امتحان کند.
عوارض جانبی رایج داروهای اختلال ADHD
طبق گزارش مؤسسه‌ی ملی سلامت روان، کاهش اشتها، مشکلات خواب، ناراحتی معده یا سردرد از عوارض جانبی محرک‌هاست.
شاید پزشک برای کاهش برخی از این عوارض جانبی به تنظیم دوز دارو نیاز داشته باشد. بیشتر عوارض جانبی پس از چندین هفته استفاده از بین می‌رود. اگر عوارض جانبی ادامه داشت، از پزشک کودک‌تان بخواهید داروی دیگری را امتحان کند.
عوارض جانبی نادر داروهای اختلال ADHD
شاید داروهای اختلال ADHD عوارض جانبی نادر، اما بسیار جدی‌ای داشته باشند که عبارت‌اند از:
تیک عصبی: داروهای تحریک‌کننده شاید باعث ایجاد حرکات یا صداهای غیر‌ارادی تکرار‌شونده در کودکان شوند. به این حرکات و اصوات تیک عصبی گفته می‌شود.
حمله‌ی قلبی، سکته یا مرگ ناگهانی: سازمان معتبر غذا و دارو (FDA) هشدار داده است که افراد مبتلا به اختلال ADHD که سابقه‌ی بیماری‌های قلبی دارند، اگر از داروهای محرک استفاده کنند، احتمال حمله‌ی قلبی، سکته‌ی مغزی یا مرگ ناگهانی‌شان بیشتر خواهد بود.
مشکلات روانی دیگر: برخی افرادی که از داروهای محرک استفاده می‌کنند، گاه دچار مشکلات روانی می‌شوند. این موارد شامل شنیدن صدا و دیدن چیزهایی است که وجود ندارند. با پزشک کودک‌تان درباره‌ی هرگونه سابقه‌ی خانوادگی در رابطه با مشکلات روانی صحبت کنید.
افکار خودکشی: شاید برخی افراد افسردگی را تجربه کنند یا به خودکشی فکر کنند. هرگونه رفتار غیر‌عادی را به پزشک کودک‌تان گزارش دهید.
آیا می‌توان اختلال ADHD را بدون دارو درمان کرد؟
اگر حاضر نیستید به کودک خود دارو بدهید، با پزشک او درباره‌ی رفتاردرمانی یا روان‌درمانی صحبت کنید. این دو راهکار هر دو می‌توانند درمان‌های موفقیت‌آمیزی برای اختلال ADHD باشند.
پزشک می‌تواند شما را به یک درمانگر یا روان‌پزشک معرفی کند تا وی به کودک‌تان یاد دهد چگونه با علائم اختلال ADHD کنار بیاید.
شاید لازم باشد برخی کودکان در جلسات گروه‌درمانی شرکت کنند.
مسئولیت درمان اختلال ADHD
همه‌ی داروها، از جمله داروهایی که برای درمان علائم اختلال ADHD استفاده می‌شوند، فقط در صورتی بی‌خطرند که به‌درستی و بجا از آن‌ها استفاده شود. به همین دلیل، باید یاد بگیرید و به کودک‌تان نیز یاد دهید که فقط دارویی را که پزشکش تجویز کرده، طبق دستورالعمل او مصرف کند. در غیر این صورت، ممکن است عوارض جانبی جدی به همراه داشته باشد.
تا زمانی‌که کودک به اندازه‌ی کافی بزرگ شود که بتواند خودش به‌طور عاقلانه دارویش را مصرف کند، والدین باید خود هر روز به کودک دارو بدهند. با مدرسه‌ی کودک خود هماهنگ کنید تا دارو به‌موقع و صحیح به کودک خورانده شود.
منابع
https: //www. helpguide. org/articles/add-اختلال ADHD /attention-deficit-disorder-اختلال ADHD -in-children. htm
https: //www. webmd. com/add-اختلال ADHD /childhood-اختلال ADHD /اختلال ADHD -symptoms-age
https: //www. webmd. com/add-اختلال ADHD /childhood-اختلال ADHD /preventing-اختلال ADHD
https: //www. healthline. com/health/اختلال ADHD /اختلال ADHD -symptoms-in-girls-and-boys#Recognizing-اختلال ADHD -in-Boys
https: //www. healthline. com/health/اختلال ADHD -medication-children#takeaway