علائم بیش فعالی در کودکان و راه های درمان آن چیست؟ – بخش دوم

آیا فکر می‌کنید کودک شما مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی یا اختلال ADHD است؟ در این مقاله، به نحوه‌ی تشخیص علائم و نشانه‌های اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی پرداخته شده است و پیشنهاداتی در اختیار شما قرار می‌دهد.

«علائم بیش‌فعالی در کودکان و راه‌های درمان آن چیست؟ – بخش نخست» را در وبلاگ کتاب هدهد بخوانید.

آیا تنبیه کودک مبتلا به اختلال ADHD باعث بهبود رفتارش می‌شود؟

یکی از چالش‌های والدین و مربیان در برخورد با کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD)، مدیریت رفتارهای نامناسب است. اما آیا تنبیه می‌تواند راه‌حل مؤثری باشد؟

پاسخ این است که تنبیه تنها زمانی می‌تواند مؤثر باشد که همراه با آموزش، ثبات و احترام باشد؛ نه از سر عصبانیت یا سرخوردگی.

گام‌های صحیح برای اصلاح رفتار کودک مبتلا به ADHD

۱. رفتار نادرست را شفاف‌سازی کنید:

قبل از هر چیز، کودک باید بداند کدام رفتار ناپسند بوده است. به‌صورت واضح، ساده و آرام توضیح دهید که چه انتظاری داشته‌اید و چرا رفتار او مناسب نبوده است.

۲. قوانین، پاداش‌ها و پیامدها را مشخص کنید:

• ابتدا رفتارهای قابل‌قبول را برای کودک تعریف کنید.
• سپس پاداش‌هایی را که برای رفتار خوب در نظر دارید، بیان کنید.
• در ادامه، پیامدهای منطقی و منصفانه‌ای برای رفتارهای نامناسب تعیین کنید.

۳. تنبیه نباید خشن یا تحقیرآمیز باشد:

تنبیه باید بدون خشم و توهین انجام شود. کودکان مبتلا به ADHD نسبت به طرد و سرزنش بسیار حساس هستند. هرگز احساسات منفی‌تان را در قالب تنبیه به کودک منتقل نکنید.

چگونه رفتاردرمانی را مؤثرتر کنیم؟

• بازخورد مکرر بدهید: کودکان دارای ADHD به دریافت بازخورد سریع و منظم نیاز دارند. آن‌ها با اهداف کوتاه‌مدت بهتر سازگار می‌شوند.

• سیستم پاداش‌دهی را متنوع نگه دارید: برای جلوگیری از خستگی یا بی‌انگیزگی، گاهی نوع پاداش‌ها را تغییر دهید.

• از ابزارهای تصویری کمک بگیرید: قوانین، پاداش‌ها و پیامدها را یادداشت کرده و در محلی قابل مشاهده نصب کنید. برای کودکان خردسال، استفاده از تصاویر یا شکل‌های گرافیکی بسیار مؤثر است.

رابطه اختلال ADHD و جنسیت؛ چرا علائم در دختران کمتر تشخیص داده می‌شود؟

بر اساس مطالعات مراکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (CDC)، احتمال تشخیص اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) در پسران سه برابر بیشتر از دختران است. این آمار به‌معنای پایین‌تر بودن نرخ ابتلا در دختران نیست، بلکه به دلیل تفاوت در نحوه بروز علائم ADHD در دو جنس است.

تفاوت علائم ADHD در دختران و پسران

علائم ADHD در پسران اغلب به شکل واکنش‌های بیرونی مانند:

• پرتحرکی

• دویدن و شتاب‌زدگی

• پرخاشگری فیزیکی

بروز می‌کند؛ اما در دختران، این اختلال معمولاً به شکل علائم درونی و نامحسوس مانند:

• کم‌توجهی

• خیال‌پردازی مداوم

• اعتمادبه‌نفس پایین

• پرخاشگری کلامی (مانند طعنه یا ناسزا)

نمود پیدا می‌کند. این تفاوت باعث می‌شود که اختلال ADHD در دختران کمتر دیده، جدی گرفته یا تشخیص داده شود.

چرا ADHD در دختران اغلب نادیده گرفته می‌شود؟

بسیاری از دختران مبتلا به ADHD رفتارهای مزاحم یا پرتنش ندارند، در نتیجه ممکن است به‌اشتباه «آرام»، «بی‌خطر» یا حتی «تنبل» در نظر گرفته شوند. این نادیده‌گرفتن می‌تواند باعث شود که آن‌ها:

• برای ارزیابی روان‌شناختی معرفی نشوند

• درمان مناسب دریافت نکنند

• با مشکلات پیچیده‌تری در آینده مواجه شوند

پیامدهای تشخیص‌ندادن ADHD در دختران

مطالعات نشان می‌دهد که تشخیص دیرهنگام یا نادیده‌گرفتن ADHD در دختران تأثیر منفی بر:

• عزت نفس

• سلامت روانی

• روابط اجتماعی و عملکرد تحصیلی

دارد. پسران معمولاً درماندگی خود را آشکار می‌کنند، اما دختران بیشتر احساسات منفی خود را سرکوب می‌کنند. این مسئله آن‌ها را در معرض افسردگی، اضطراب، اختلال پرخوری عصبی و انزوای اجتماعی قرار می‌دهد.

شناخت اختلال ADHD در پسران؛ علائم، تفاوت‌ها و اهمیت درمان

مطالعات نشان می‌دهد که پسران بیش از دختران علائم بیرونی و پرتحرک اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) را از خود نشان می‌دهند. با این حال، تصور اینکه همه‌ی پسران مبتلا دارای رفتارهای شلوغ و تکانشی هستند، اشتباه است. برخی از پسران علائم این اختلال را در قالب بی‌توجهی و کاهش تمرکز بروز می‌دهند، که به دلیل نبود رفتارهای مزاحم، اغلب تشخیص داده نمی‌شود.

علائم رایج ADHD در پسران

در اغلب موارد، پسران مبتلا به ADHD همان علائمی را نشان می‌دهند که بیشتر مردم از این اختلال انتظار دارند، از جمله:

• شتاب‌زدگی و برون‌ریزی رفتاری
• بیش‌فعالی فیزیکی مانند دویدن، ضربه زدن یا ناآرامی مداوم
• عدم تمرکز و بی‌توجهی مداوم
• ناتوانی در آرام نشستن برای مدت طولانی
• پرخاشگری فیزیکی
• صحبت کردن بیش‌ازحد یا بدون نوبت
• قطع کردن پی‌در‌پی صحبت‌ها یا فعالیت‌های دیگران

این رفتارها معمولاً در محیط‌هایی مانند مدرسه و خانه بیشتر دیده می‌شوند و می‌توانند موجب چالش در تعاملات اجتماعی و تحصیلی شوند.

تفاوت علائم ADHD در پسران و دختران

علائم ADHD ممکن است در پسران و دختران به شکل متفاوتی بروز کند. پسران بیشتر علائم بیرونی و فیزیکی دارند، در حالی که دختران بیشتر علائم درونی مانند اضطراب، خیال‌پردازی یا گوشه‌گیری را نشان می‌دهند. با این حال، صرف‌نظر از جنسیت، تشخیص به‌موقع و درمان مؤثر، برای همه‌ی کودکان مبتلا حیاتی است.

توصیه‌هایی برای مدارس در برخورد با کودکان مبتلا به اختلال ADHD

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) یکی از موانع مهم در مسیر یادگیری دانش‌آموزان است. وقتی کودکی در کلاس مدام در حال حرکت است یا هنگام تدریس معلم در دنیای خیال سیر می‌کند، طبیعی است که نتواند تمرکز کافی برای یادگیری داشته باشد.

کودکان مبتلا به ADHD معمولاً در انجام کارهایی که مدرسه از آن‌ها انتظار دارد دچار مشکل هستند، از جمله:

• بی‌حرکت نشستن

• گوش دادن فعال

• تمرکز و دنبال کردن دستورالعمل‌ها

• انجام تکالیف با دقت

این ناتوانی‌ها به دلیل بی‌میلی یا بی‌توجهی عمدی نیستند، بلکه ساختار مغز این کودکان به‌گونه‌ای است که انجام چنین فعالیت‌هایی برایشان دشوارتر است.

آیا کودکان مبتلا به ADHD می‌توانند در مدرسه موفق شوند؟

قطعاً بله. با حمایت معلمان، برنامه‌ریزی آموزشی مناسب و همکاری خانواده‌ها، کودکان مبتلا به ADHD می‌توانند عملکرد تحصیلی خوبی داشته باشند و در مسیر رشد خود پیش بروند.

راهکارهای پیشنهادی برای مدارس و معلمان

برای کمک به این دانش‌آموزان، توصیه می‌شود:

• شناسایی نقاط ضعف و قوت کودک از طریق ارزیابی‌های آموزشی
• طراحی برنامه‌های فردی (IEP) یا برنامه‌های حمایتی بر اساس نیاز هر کودک
• استفاده از ابزارهای آموزشی خلاقانه برای افزایش تمرکز
• تقسیم تکالیف به بخش‌های کوچک‌تر و قابل مدیریت
• فراهم کردن محیطی با حداقل حواس‌پرتی
• دادن استراحت‌های کوتاه بین فعالیت‌های طولانی
• استفاده از سیستم پاداش و تشویق مستمر برای انگیزه‌بخشی
• برقراری ارتباط منظم بین والدین و معلم برای ارزیابی پیشرفت

داروهای اختلال ADHD برای کودکان؛ آیا بی‌خطر هستند؟

یکی از روش‌های مؤثر در درمان اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان، استفاده از داروهای خاصی است که برای کاهش علائم این اختلال طراحی شده‌اند. بر اساس گزارش مؤسسه ملی سلامت روان (NIMH)[۱]، هدف اصلی این داروها بهبود تمرکز، کاهش بیش‌فعالی و کنترل رفتارهای تکانشی است.

استفاده از دارو در کنار رفتاردرمانی و مشاوره، می‌تواند تأثیر چشمگیری بر مدیریت ADHD داشته باشد.

آیا داروهای ADHD برای کودکان ایمن هستند؟

داروهای مورد استفاده در درمان ADHD به‌طور کلی بی‌خطر و مؤثر شناخته شده‌اند و مزایای آن‌ها در بسیاری از مطالعات تأیید شده است. با این حال، نظارت منظم پزشک ضروری است. برخی کودکان ممکن است عوارض جانبی بیشتری نسبت به سایرین تجربه کنند که اغلب با تنظیم دوز یا تغییر نوع دارو قابل کنترل است.

انواع داروهای مورد استفاده برای درمان ADHD

سه گروه دارویی اصلی برای کنترل علائم ADHD وجود دارد:

• محرک‌ها (Stimulants) – رایج‌ترین و مؤثرترین داروها

• غیرمحرک‌ها (Non-Stimulants)

• داروهای ضدافسردگی (در موارد خاص)

محرک‌ها؛ رایج‌ترین داروی ADHD در کودکان

اگرچه دادن داروی محرک به کودک بیش‌فعال ممکن است متناقض به نظر برسد، اما دهه‌ها تحقیق نشان داده‌اند که این داروها می‌توانند اثری آرام‌بخش بر کودکان دارای ADHD داشته باشند. معمولاً این داروها با روش‌های درمانی دیگر ترکیب می‌شوند و نتایج قابل توجهی به همراه دارند.

انواع متداول محرک‌ها عبارت‌اند از:

۱. متیل‌فنیدات (Ritalin)

۲. دکستروآمفتامین (Dexedrine)

۳. دکستروآمفتامین–آمفتامین (Adderall)

۴. لیزدکسامفتامین (Vyvanse)

نوع دارو و دوز مناسب، بسته به علائم، سن و سابقه سلامتی کودک توسط پزشک تعیین می‌شود.

عوارض جانبی رایج داروهای ADHD

طبق گزارش NIMH، رایج‌ترین عوارض جانبی داروهای محرک عبارت‌اند از:

• کاهش اشتها
• مشکلات خواب
• سردرد یا ناراحتی معده

بیشتر این عوارض معمولاً با تنظیم دوز بهبود می‌یابند و پس از چند هفته مصرف دارو کاهش پیدا می‌کنند. اگر این عوارض ادامه‌دار بود، با پزشک برای تغییر دارو مشورت کنید.

عوارض نادر اما جدی داروهای ADHD

در برخی موارد، داروهای ADHD می‌توانند عوارض نادری ایجاد کنند که شامل:

۱. تیک عصبی

حرکات یا صداهای تکرارشونده غیرارادی (مانند پلک زدن، صاف کردن صدا) ممکن است با مصرف محرک‌ها بروز یابد.

۲. خطرات قلبی

سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) هشدار داده است که در کودکان دارای سابقه بیماری قلبی، مصرف محرک‌ها می‌تواند احتمال حمله قلبی، سکته یا حتی مرگ ناگهانی را افزایش دهد.

۳. اختلالات روانی

در برخی افراد، مصرف محرک‌ها ممکن است منجر به بروز علائم روان‌پریشی شود، مانند توهم دیداری یا شنیداری. اگر کودک سابقه خانوادگی مشکلات روانی دارد، حتماً پزشک را در جریان بگذارید.

۴. افکار خودکشی

گرچه نادر است، اما بعضی کودکان ممکن است دچار افسردگی یا افکار خودکشی شوند. هرگونه رفتار غیرعادی یا تغییر خلق‌وخوی شدید باید بلافاصله به پزشک گزارش شود.

آیا می‌توان اختلال ADHD را بدون دارو درمان کرد؟

بله. اگر تمایلی به مصرف دارو برای کودک‌تان ندارید، گزینه‌های مؤثری برای درمان اختلال ADHD بدون دارو وجود دارد. بر اساس توصیه متخصصان، رفتاردرمانی، روان‌درمانی و مداخلات آموزشی می‌توانند به شکل مؤثری علائم ADHD را کنترل کرده و کیفیت زندگی کودک را بهبود بخشند.

راهکارهای غیر دارویی برای درمان ADHD در کودکان

اگر از مصرف دارو نگران هستید، در جلسه‌ای با پزشک یا روان‌پزشک کودک مشورت کنید. برخی از روش‌های درمانی جایگزین عبارت‌اند از:

• رفتاردرمانی (Behavioral Therapy): آموزش مهارت‌های مقابله‌ای برای مدیریت رفتار، تمرکز و کنترل تکانه‌ها
• روان‌درمانی فردی یا خانوادگی: کمک به کودک برای شناخت احساسات، کنترل خشم، اضطراب و تقویت اعتمادبه‌نفس
• گروه‌درمانی: تقویت مهارت‌های اجتماعی، همکاری با هم‌سالان و یادگیری از تجربه دیگران

در بسیاری از موارد، ترکیب چند روش درمانی بهترین نتیجه را به همراه دارد.

نقش والدین در درمان ADHD بدون دارو

درمان مؤثر بدون دارو، نیازمند حضور فعال والدین در فرآیند درمان است. شما باید:

• در جلسات درمانی شرکت کنید و راهکارها را در خانه اجرا کنید
• با معلمان و مشاوران مدرسه در تماس باشید تا کودک در محیط آموزشی نیز حمایت شود
• به کودک آموزش دهید که چگونه علائم خود را بشناسد و مدیریت کند

گردآوری و ترجمه: آذین بذرافشان

منابع

https: //www. helpguide. org/articles/add-اختلال ADHD /attention-deficit-disorder-اختلال ADHD -in-children. htm
https: //www. webmd. com/add-اختلال ADHD /childhood-اختلال ADHD /اختلال ADHD -symptoms-age
https: //www. webmd. com/add-اختلال ADHD /childhood-اختلال ADHD /preventing-اختلال ADHD
https: //www. healthline. com/health/اختلال ADHD /اختلال ADHD -symptoms-in-girls-and-boys#Recognizing-اختلال ADHD -in-Boys
https: //www. healthline. com/health/اختلال ADHD -medication-children#takeaway