اهمیت پرورش مهارت حل مسئله در کودکان

ما به طور روزمره در خانه و محل کار با مشکلات زیادی روبه‌رو هستیم اما طبق عادت این مسائل را حل کرده و به راه خود ادامه می‌دهیم.

«مهارت حل مسئله در کودکان» توانایی مهمی در زندگی کودک به‌شمار می‌رود که باید آن را تقویت کند تا بتواند تصمیمات درستی در زندگی بگیرد. کودکی که قادر است به تنهایی مشکلاتش را حل کند، شاد و با اعتمادبه‌نفس بوده‌ و احساس استقلال بیشتری خواهد کرد. به همین دلیل آموزش مهارت‌های حل مسئله از سنین پایین به کودکان اهمیت دارد.

مشکلات باعث شکل‌گیری شخصیت می‌شوند و تاب‌آوری و مقاومت ما را افزایش می‌دهند. در ما تفکر خلاقانه را بیدار کرده و فرصت می‌دهد تا به مسائل با نگاهی متفاوت بنگریم و کارها را به روشی دیگر انجام دهیم. کودکی که فاقد مهارت حل مساله است ممکن است از امتحان کردن چیزهای جدید اجتناب کند، شرایط خاصی را کاملاً نادیده بگیرد یا در صورت بروز مشکل، عجولانه رفتار کند.

کودکان نیز مانند بزرگسالان هر روز با مشکلاتی مواجه هستند پس به جای اینکه مدام آنها را از مخمصه نجات دهید، به کودک خود فرصت دهید تا مشکلاتش را خودش حل کند.

هنگامی که کودک به مدرسه می‌رود، از مهارت‌های حل مسئله در موقعیت‌های جدید اجتماعی استفاده می‌کند و همچنین از آنها در جهت یادگیری‌های آموزشی و تحصیلی نیز کمک می‌گیرد. یک کودک با قابلیت خوب مهارت‌های حل مسئله، قادر به استفاده از ابتکار خود خواهد بود و می‌تواند عواقب تصمیمات و اقدامات خود را در مدرسه بسنجد. او از کارها و وظایف جدید نخواهد ترسید بلکه در عوض با خودباوری تمام تلاش خود را می‌کند تا آن را انجام دهد.

فهرست محتوا

مهارت‌های حل مسئله چیست؟

مسئله چیست؟

چرا کودکان به مهارت حل مسئله نیاز دارند؟

چگونه مهارت حل مسئله را در کودک خود پرورش دهیم؟

مراحل حل مسئله

چه بازی‌هایی به مهارت حل مسئله کمک می‌کنند؟

1. پازل
2. بازی‌های تقویت حافظه
3. ساختمان‌سازی با اسباب‌بازی‌های ساختنی
4. کتاب‌های فعالیت‌دار
5. پیروی از الگو
6. سوال کردن موقع داستان خواندن
7. بازی‌های رومیزی
8. بازی دوز
9. طبقه‌بندی و دسته‌بندی فعالیت‌ها
10. هزارتو بسازید
11. چگونه با کتابخوانی مهارت حل مساله را به کودک آموزش دهیم؟
12. منابع

مهارت‌های حل مسئله به مهارت‌های فکری خاصی گفته می‌شوند که فرد هنگام مواجهه با چالش از آنها استفاده می‌کند. برخی از مشکلات نیاز به استفاده از مهارت‌های بسیاری دارند، برخی دیگر ساده هستند و فقط به یک یا دو مهارت نیاز دارند. تعدادی از مهارت‌های حل مسئله عبارتند از:

• تفکر جانبی
• خلاقیت
• تفکر تحلیلی
• مهارت‌های تصمیم‌گیری
• ابتکار عمل
• استدلال منطقی
• ایستادگی
• مهارت‌های ارتباطی

مهارت‌های مذاکره

طبق تعریفی که در ویکی پدیا ارائه شده است: «مشکل یا مساله، مانعی است که دستیابی به خواسته، مقصد یا هدف مورد نظری را دشوار می‌سازد. در مفهومی گسترده‌تر مشکل زمانی پدیدار می‌شود که فرد از تفاوت قابل توجه بین آنچه که در واقع وجود دارد و آنچه بین افراد دیگر مطلوب است آگاه شود.»

مساله در زندگی کودک، معضلات، معماها و تعارضات ذهنی حل نشده‌ای هستند که هنوز پاسخی برای آنها پیدا نکرده است. اکثر مشکلات کودکان ساده و به راحتی قابل حل هستند. با این حال، ممکن است شرایطی پیش آید که مشکلات پیش روی کودکان جدی و حاد باشند. در چنین مواقعی کودکان باید درخواست کمک کنند. اما به‌طور کلی بسیاری از والدین به فرزندان خود آموزش نداده‌اند که چگونه مشکلات را حل کنند. در زندگی، بسته به موقعیت‌های مختلف، مشکلات ممکن است منحصربه‌فرد، نادر و ویژه باشند. برای والدین این امکان وجود ندارد تا همه مهارت‌های حل مساله‌ای که در جهان وجود دارد را آموزش دهند اما می‌توانند از برخی روش‌های ساده برای آموزش فرزندان خود در حوزه حل مساله استفاده کنند.

حل مسئله در زندگی کودکان یک مهارت حیاتی به حساب می‌آید. مهارت‌های حل مسئله برای حل تعارضاتی که تقریباً هر روز در زندگی بروز می‌کنند، ضروری هستند. کودکان با استفاده از مهارت‌های حل مسئله می‌توانند مشکلات خود را در آرامش حل کرده و همچنین عزت نفس و اعتمادبه‌نفس‌شان افزایش یابد. مهارت‌های حل مسئله موجب می‌شود کودکان مشکلات کوچک و بزرگ خود را با اعتمادبه‌نفسی بالا حل کنند. چه فرزندان شما امروز در مدرسه تحصیل می‌کنند و چه هنوز در خانه هستند، آموزش مهارت‌های حل مسئله به آنها کمک می‌کند تا شخصیتی پویا و ذهنی هوشمند داشته باشند. هنگامی که فرزندان شما می‌دانند چگونه مشکلات را حل کنند، با کسب نمرات بهتر در کلاس شکوفا می‌شوند. به‌علاوه، مهارت حل مسئله به فرزندان شما کمک می‌کند تا با هر نوع مشکل یا موانعی که در جامعه روبه‌رو می‌شوند، مقابله کنند.

مشکلات، جزیی از واقعیت‌های زندگی هستند. چه پولدار چه فقیر، همه مشکلات خود را دارند. به همین ترتیب، کودکان نیز از آن در امان نیستند. آنها مشکلات خاص خود را دارند که در کلاس و خانه با آن روبه‌رو هستند. کودکان می‌توانند به شیوه خود با هر نوع مشکلی کنار بیایند. در بسیاری از موارد، روش‌هایی که کودکان برای حل مشکلات خود استفاده می‌کنند، ابتدایی اما در بهترین حالت خود بوده. اگر فرزندان شما نتوانند مشکلات خود را حل کنند، افسرده و مایوس می‌شوند. از سویی دیگر، کودکانی که می‌توانند مشکلات را حل کنند، بسیار با اعتمادبه‌نفس و جسور هستند.

برای کودکان، یادگیری نحوه حل موثر مسائل روزمره، می‌تواند به منزله‌ی موفقیت و شکست باشد. عدم توانایی حل مشکلات، منبع بزرگی از ترس و اضطراب در کودکان ایجاد می‌کند. حل مساله کاری سخت و علمی نیست، بلکه هنر دوام آوردن در هر شرایطی با اشتیاق و سرعت عمل است.

کودکی که برای حل مشکلات تلاش نمی‌کند اغلب دچار احساس درماندگی یا ناامیدی می‌شود. زمانی که دستورالعمل شفافی برای حل مشکلات در اختیارشان قرار می‌دهید به توانایی خود بیشتر ایمان می‌آورد. مراحل حل مساله عبارتند از:

1. مسئله را شناسایی کنید: هنگامی که کودک گرفتار به نظر می‌رسد، بیان مساله با صدای بلند کارساز است و به او کمک می‌کند تا مشکلش را بیان کند، برای مثال: «تو کسیو نداری که زنگ تفریح باهاش بازی کنی» یا «مطمئن نیستی که در کلاس فوق‌العاده ریاضی شرکت کنی»
2. حداقل ۵ راه حل آسان ارائه کنید: تمام راه‌های ممکن که برای حل مساله به ذهنتان می‌رسد را یادداشت کنید. تاکید کنید که لزوماً همه راه حل‌ها ایده خوبی نیستند (حداقل در این مرحله). اگر کودک شما تلاش می‌کند تا ایده‌ای را مطرح کند، به او در ارائه‌ی راه حل کمک کنید. حتی یک جواب یا ایده‌ی دور از ذهن نیز ممکن است راه حل احتمالی باشد. نکته اصلی این است که او متوجه شود که با کمی خلاقیت می‌تواند راه حل‌های زیادی پیدا کند.
3. جوانب مثبت و منفی هر راه حل را مشخص کنید: به کودک کمک کنید تا پیامدهای مثبت و منفی احتمالی برای هر راه حل را شناسایی کند.
4. یک راه حل را انتخاب کنید: زمانی که کودک نتایج مثبت و منفی احتمالی را ارزیابی کرد، او را به انتخاب یک راه حل تشویق کنید.
5. امتحان کنید: به او بگویید که یک راه حل را امتحان کند و ببیند چه اتفاقی می‌افتد. اگر جواب نداد، می‌تواند راه حل دیگری را که در مرحله ۲ تهیه کرده، امتحان کند.

بازی‌ها و فعالیت‌هایی وجود دارند که می‌توانید با کودک خود در خانه انجام دهید. بسیاری از این فعالیت‌ها را باید هر روز با کودک انجام داد.

یکی از بهترین فعالیت‌های فکری پازل است. هر پازل مجموعه بزرگی از قطعه‌های پراکنده است که باید مرتب شوند و دوباره کنار هم قرار گیرند. کودکان باید همیشه با پازل سر و کار داشته باشند. پازل‌ها برای تقویت مهارت‌های فکری عالی هستند.

این نوع بازی‌ها، حافظه‌ی کودک شما را تقویت کرده و توجه او را به جزئیات افزایش می‌دهد.

کارت‌هایی که هر کدام یک جفت شبیه به خود دارند را به صورت پراکنده به پشت روی میز بچینید. به نوبت دو کارت را انتخاب کرده و برگردانید. اگر دو کارت هم شکل را برگرداندید، آنها را برای خود نگه دارید در غیر این صورت کارت‌ها را به پشت برگردانده تا دوباره نوبت شما شود.

کودک را تشویق کنید تا تمرکز کند و جای تصاویر را به خاطر بسپارد و تلاش کند تا دو کارت هم شکل را پیدا کند.

اسباب‌بازی‌های ساختنی مانند لگو‌ها، سازه‌های چوبی و سازه‌های مهندسی باید جزو کالاهای اصلی خانه شما باشند.

هرچیزی که کودک می‌سازد یک چالش است زیرا لازم است درباره اینکه چه چیزی می‌سازد و چطور قطعات را کنار هم قرار می‌دهد، فکر کند تا در نهایت به طرحی مناسب و کاربردی برسد.

فرزند خود را آزاد بگذارید تا هرچه می‌خواهد بسازد و گه‌گاه چالشی تعیین کنید و از او بخواهید ساختاری با ویژگی‌های خاص بسازد. مثلاً:

• دو برج بساز و بوسیله یک پل آنها را بهم متصل کن.
• موجودی بساز که روی پاهایش می‌ایستد ولی سه بازو دارد

سپس مشاهده خواهید کرد که کودک به تکاپو می‌افتد تا راهی برای ساخت آنها بیابد.

• کتاب‌هایی که کودک باید به دنبال اشتباهی در تصاویرش بگردد برای پرورش مهارت حل مساله بسیار مناسب هستند. ممکن است در نقاشی‌ها ایرادات ظریف یا واضحی وجود داشته باشد و کودک شما باید به دقت فکر کند تا متوجه آنها شود.
• کتاب‌هایی که دارای تصاویر مخفی هستند مانند… در این نوع کتاب‌ها کودک باید فرد یا شی خاصی را در میان انبوهی از چیزهای مختلف پیدا کند.

• این فعالیت ساده را می‌توان با مجموعه‌ای از قطعات، اشکال یا مهره‌های رنگی انجام داد.
• با استفاده از قطعات، یک سازه با الگوی مشخص بسازید و از کودک خود بخواهید که آن را ادامه دهد. به الگو با تغییر رنگ‌ها، اشکال و اندازه‌ها تنوع دهید.
• این فعالیت به کودک شما آموزش می‌دهد تا اطلاعات داده شده را تجزیه و تحلیل و معنا کند، الگو را تشخیص داده و دوباره آن را بسازد.

عادت کنید هنگام خواندن داستان‌ از کودک سوال کنید زیرا این کار مهارت‌های تفکر را پرورش می‌دهد. به جای اینکه فقط از رو بخوانید و کودکتان نیز با بی‌میلی به شما گوش کند، سوالاتی درباره داستان مطرح کنید و روی چگونگی حل مشکلات تمرکز کنید.

در اینجا چند نمونه آورده شده است:

• فکر می‌کنی چرا خرس اون کارو کرد؟
• فکر می‌کنی دوستش خوشحال میشه؟ چرا؟
• اگه جای میمون بودی چیکار می‌کردی؟
• فکر می‌کنی پیتر چه جوری می‌تونه به کمک دوستش اوضاع رو بهتر کنه؟
• اگه تمساح تصمیم نگرفته بود که خرگوش رو بخوره داستان چه جوری تموم میشد؟

بازی‌های رومیزی راهی عالی برای توسعه مهارت‌های حل مساله هستند.

از بازی‌های ساده‌ای مثل مار و پله شروع کنید تا به کودک مهارت رعایت قوانین و حرکت منطقی مهره را آموزش دهید. سپس او را با بازی‌هایی  مانند… که نیاز به برنامه‌ریزی و تفکر عمیق‌تر دارند، آشنا کنید.

همچنین بازی‌های کارتی مانند… برای آموزش تفکر و حل مشکلات به خردسالان عالی هستند.

«دوز» یک بازی عالی برای آموزش مهارت‌های تصمیم‌گیری، تفکر قبل از عمل و سنجیدن عواقب احتمالی است.

از تخته بازی دوز استفاده کنید یا یک جدول ساده مانند جدول بالا را روی کاغذ یا تخته سیاه بکشید. به نوبت یک O یاX  به جدول اضافه کنید و ببینید چه کسی می‌تواند اول از همه یک ردیف سه تایی ایجاد کند.

این فعالیت را می‌توان با دکمه‌ها، منجوق‌ها یا حتی با باز کردن ماشین ظرفشویی انجام داد.

هدف، آموزش مهارت طبقه‌بندی و دسته‌بندی اطلاعات از طریق اشیا فیزیکی است.

در اینجا چند ایده برای دسته‌بندی آورده شده است:

• از کودک بخواهید لباس‌های شسته شده مادر، پدر و… یا جوراب‌ها و شلوارک‌ها را جدا کند.
• کشوی کارد و چنگال را خالی کنید، همه وسایل را مخلوط کرده و سپس کودک چاقو، قاشق غذاخوری، قاشق چای‌خوری و غیره را از یکدیگر جدا کند.
• اسباب‌بازی‌های اتاق خواب کودک خود را با کمک هم طبقه‌بندی و مرتب کنید – همه کتاب‌ها، اسباب‌بازی‌های ساختنی، اسباب‌بازی‌های نرم و غیره.

این فعالیت برای هر سنی به‌ویژه خردسالان بسیار سرگرم‌کننده و مناسب است.

با استفاده از گچ، یک هزارتو روی زمین بکشید. یکی دوتا از راهروها را به بن بست ختم کنید. به کودک خود بیاموزید که راه خود را پیدا کند!

زمانی که کودک در تشخیص مسیر و پیدا کردن راه خبره شد، مسیرها را پیچیده‌تر کرده و بن‌بست‌های دیگری نیز به آن اضافه کنید.

کتاب‌ها راهی شگفت‌انگیز برای گشودن پنجره به سوی فراشناخت هستند.

در هر کتابی که شخصیت آن به چیزی می‌اندیشد یا فرآیند حل یک مشکل را طی می‌کند، به طوری ایده‌آل و منحصربه‌فرد، بر کودک شما تاثیر خواهد گذاشت و تفکر انتقادی و ابتکاری او را تقویت خواهد کرد.

پیامی که بچه‌ها اغلب از مدرسه دریافت می‌کنند این است که تنها یک پاسخ صحیح وجود دارد و همه باید از این قانون تبعیت کنند. ولی روزی در زندگی واقعی فرا می‌رسد که ناگهان دیگر تنها یک پاسخ درست وجود نخواهد داشت. خواندن کتاب‌هایی که حاوی پیام‌های متعددی درباره تفکر هستند، برای مقابله با فشار‌های ناشی از کمال‌گرایی، بی‌عیب بودن و سازش‌پذیری بسیار مفید هستند.