کامل‌ترین راهنمای کتابخوانی برای کودک ۲ تا ۵ ساله + معرفی بهترین کتاب
در این مقاله قصد داریم با معرفی مفهوم «سواد شکوفایی»، مسیری برای کتابخوانی کودکان ۲ تا ۵ سال در اختیار شما قرار دهیم، که با مطالعه‌ی آن بتوانید به راحتی کتاب های مناسب را برای کودک انتخاب کنید. در این مسیر تعدادی نمونه کتاب‌های مناسب و باکیفیت منتشر شده برای کودکان ۲ تا ۵ سال را نیز به شما معرفی می‌کنیم تا کار تفکیک و انتخاب کتاب مناسب، برای شما ساده‌تر شود.
البته مفهوم «سواد شکوفایی» بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که ما در این مقاله به آن می‌پردازیم، درواقع ما با کمک کتاب «سواد شکوفایی: از پژوهش تا عمل/ چگونه کودکان باسواد می‌شوند؟» تألیف زهره قایینی، تلاش کرده‌ایم مسیری کاربردی و عملی برای کتاب خواندن با کودک را در اختیار علاقه‌مندان قرار دهیم. برای آشنایی کامل با این مفهوم، لازم است کتاب را مطالعه کنید.
نام‌واژه «سواد شکوفایی» در جهان آموزش و پرورش، واژه‌ای نو و ناشناخته نیست. بیش از ۵۰ سال است که پژوهش‌گران جهان در نیوزیلند، استرالیا، آمریکای شمالی و اروپا، به‌ویژه کشورهای اسکاندیناوی که در زمینه سوادآموزی کودکان در دوره پیش از دبستان پژوهش می‌کنند و با این نام‌واژه سر و کار دارند، آن را تعریف و بازتعریف می‌کنند.
گروه بزرگی از روان‌شناسان و زبان‌شناسان با بازشناسی شماری از فرایندهای شناختی و مهارت‌های سواد شکوفایی بر اهمیت یادگیری آن‌ها از سوی کودکان از همان سال‌های نخست زندگی پافشاری کردند و آن را در پیوند تنگاتنگ با مهارت‌های سواد قراردادی، یعنی خواندن و نوشتن، دانسته‌اند. آن‌ها بر این باورند که «سوادآموزی از مدرسه آغاز نمی‌شود»:
«باسواد شدن» با زیست کودک آغاز می‌شود: از جنین و از هنگام زاده شدن.
در تصویر اینفوگرافیک زیر به‌طور موجز به مهارت‌هایی که کودکان نیاز دارند بین ۲ تا ۵ سالگی کسب کنند (البته در نظر داشته باشید سرعت رشد کودکان می‌تواند متفاوت باشد)، اشاره کردیم و در ادامه بهترین کتابهایی که به رشد شکوفایی کودک کمک می‌کنند را معرفی کرده‌ایم.
پیشنهاد می‌کنیم تصویر زیر را دانلود کرده و به عنوان راهنمای کتابخوانی با کودک خود در گوشی ذخیره کنید. کتاب‌های معرفی شده در تصویر، تعدادی از نمونه کتاب‌های باکیفیت برای سنین ۲ تا ۵ هستند، لیست کامل کتاب‌ها را می‌توانید در ادامه‌ی مقاله مشاهده کنید.
توجه: لیست کامل کتاب‌های ذکر شده در تصویر اینفوگرافی، به همراه لینک خرید در ادامه‌ی مطلب آمده است.
اگرچه در دیدگاه پیاژه، کودک در این دوره سنی با فرایند اکتشاف، جهان را می‌شناسد و کشف می‌کند و نیازی به وادار کردن کودک به آموختن نیست، اما ما معتقدیم دیدگاه ویگوتسکی تکمیل‌کننده‌ی آن است:
با میانجی‌گری بزرگ‌سالان می‌توان فرایند رشد شناختی کودک را از کانون آن‌چه می‌داند به کانون نزدیک به آن‌چه باید بداند تغییر داد. در این فرایند، خانواده یا مربی سرنخ یا نشانه‌هایی را به کودک می‌دهد که با کمک این سرنخ‌ها و نشانه‌ها، فرایند یادگیری گسترش و شتاب می‌گیرد. این همان جان کلام سواد شکوفایی است.
با بررسی پژوهش‌ها و دیدگاه‌های گوناگون درباره سواد شکوفایی و جمع‌بندی آن‌ها می‌توان مهارت‌ها و حوزه‌های شناختی سواد شکوفایی را با رویکرد جزء‌نگر در چند گروه دسته‌بندی کرد. برای کسانی که با کودک سر و کار دارند این دسته‌بندی و آشکار کردن همه اجزای سواد شکوفایی بسیار اهمیت دارد، زیرا خانواده یا مربی هنگامی‌که اجزا یا حوزه‌های سواد شکوفایی را به‌خوبی بشناسد، بهتر می‌تواند زمینه‌های یادگیری هر جزء از مهارت‌های سواد شکوفایی را برای کودک فراهم کند.
رشد زبانی:
توانایی کودک در درک و به‌کارگیری زبان به کمک شنیدن و سخن گفتن.
در این دوره که به دوره پیش‌آوایی نیز شناخته می‌شود، کودک می‌تواند با اشاره منظورش را به بزرگ‌سالان برساند. زبان اشاره، زبان ارتباطی کودکان با اطرافیان‌شان است و یکی از مراحل مهم رشد زبانی کودک شمرده می‌شود و برای آموزش آن باید برنامه‌ریزی کرد.
در دو سال نخست زندگی، پیش از آن که کودک بتواند به‌آسانی آواها را کامل بر زبان آورد، اگر همراه با سخن گفتن، با او زبان اشاره کار شود، رشد زبانی‌اش شتاب بیش‌تری می‌گیرد؛ اما اگر کودک در فضایی خاموش و کم‌گفت‌وگو رشد کند، از توانش زبانی او کاسته می‌شود. از این رو گفته می‌شود که پیش از تولد و پس از تولد، در دوره نوزادی و نوپایی، برای کودکان کتاب خوانده شود و با زبان اشاره که نخستین مرحله زبان‌آموزی است با او گفت‌وگو شود. پس از ۲سالگی باید کمک کرد بخشی دیگر از توانش زبانی کودکان بیدار شود؛ این توانش را «بیداری آوایی» می‌گویند.
دانش واژگانی:
افزایش روزافزون دایره واژگان کودک.
گنجینه واژگان کودک نقش بنیادی در کسب مهارت خواندن دارد و عنصر بسیار مهمی در رشد سواد شکوفایی به شمار می‌رود. در سال‌های نخست زندگی شمار واژگان کودک به‌تدریج افزایش می‌یابد و او واژه‌های بیش‌تری یاد می‌گیرد.
بسیاری بر این گمان هستند که کودک از گفت‌وگوی روزانه و رسانه‌ای هم‌چون تلویزیون تمامی واژه‌های ضروری و لازم را یاد می‌گیرد. اما این گمان نادرست است. شماری از واژگان هستند که کودک تنها از راه کتاب فرامی‌گیرد. به این گروه از واژه‌ها، واژه‌های نادر می‌گویند. واژگانی که در گفت‌وگوی روزانه به‌کار نمی‌روند و اگر کودک از راه کتابخوانی با آن‌ها آشنا نشود، به معنای آن‌ها نیز نمی‌رسد. از این رو، بلندخوانی کتاب می‌تواند به گسترش دانش واژگانی کودک و درک معنای این واژگان یاری برساند.
مهارت روایی:
توانایی در روایت و بازگو کردن رخدادها در زندگی شخصی یا آن‌چه از دیگران می‌شنود.
رشد مهارت روایتی در کودک زمانی آغاز می‌شود که کودک بتواند رخدادهایی که روزانه تجربه می‌کند یا شاهدش بوده است را برای دیگران بازگو کند. او به تدریج می‌تواند داستانی را که برایش می‌خوانند دوباره روایت کند.
روایت کردن یکی از مهارت‌های سواد شکوفایی است که کودک در سال‌های نخست زندگی‌اش، پیش از ورود به دبستان، از محیط پیرامون خود فرامی‌گیرد. ابتدایی‌ترین شکل روایت همان روایت‌هایی است که کودک از تجربه شخصی روزانه‌اش می‌گوید. روایت سخنی پیچیده‌تر از گفت‌وگوی روزمره است. روایت به سازماندهی واحدهای بزرگ سخن می‌‌پردازد: توان‌مندی در سازماندهی و به توالی درآوردن رخدادها، درک رابطه علت و معلولی و ساختاری و سرانجام، آفرینش متنی واحد. از این رو مادر و پدر یا مربی باید بکوشند این مهارت را در کودکان، با تشویق آن‌ها به بازگویی رخدادهایی که در روز برای آن‌ها پیش آمده است یا بازگویی داستان پس از آن که شنیدند، رشد دهند.
آگاهی از نشانه‌ها (بیداری نشانه‌‌ای):
درک کودک از کارکرد نمادها و نشانه‌ها.
بخشی از زبان ارتباطی انسان را نمادها و نشانه‌ها می‌سازند؛ بنابراین کودک برای یادگیری کامل زبان ارتباطی باید نشانه‌ها را بشناسد. این بخش از آموزش زبان ارتباطی را «نشانه‌ورزی» می‌گویند. بدون نشانه‌ورزی، یا نادیده گرفتن آن در نخستین گام‌های آموزش، کودک دچار آشفتگی در شناخت و ارتباط با پدیده‌ها می‌شود.
درک کودک از کارکرد نمادها و نشانه یکی از مهارت‌های سواد شکوفایی به شمار می‌رود. کودک با برخی از این نشانه‌ها در محیط‌های همگانی مانند جاده‌ها، خیابان‌ها، فروشگاه‌ها یا بوستان‌ها روبه‌رو می‌شود که جنبه‌های راهنمایی یا هشداری نیز دارند، مانند نشانه ورود ممنوع، نشانه‌های بازدارنده مانند دست نزنید یا نزدیک نشوید.
کودک با شماری از این نمادها و نشانه‌ها در کتاب‌های تصویری روبه‌رو می‌شود. او برای درک داستان به درک این نشانه‌ها نیاز دارد. بنابراین نشانه‌ورزی بخش بسیار بنیادی از سواد شکوفایی است و کودک برای ارتباط با محیط و درک داستان به آن نیاز دارد و باید آن را فرابگیرد.
درک دیداری:
توانایی کودک در شناخت و درک تصویر و عناصر دیداری.
شناخت نشانه‌ها سرآغازی برای آشنایی کودکان با کدهای تصویری و زبان تصویر است. کودکان با نشانه‌ورزی یاد می‌گیرند که هر تصویر معنایی دارد. آن‌ها از راه کتاب‌های تصویری با کارکرد تصویر آشنا می‌شوند و درمی‌یابند که بخشی از داستان‌ها را تصویرها روایت می‌کنند.
با سهیم کردن کودکان در خواندن کتاب‌های تصویری آن‌ها به‌تدریج با زبان تصویر آشنا می‌شوند. یاد می‌گیرند عناصر دیداری هم‌چون رنگ، خط و شکل، معنایی را منتقل می‌کنند. درک دیداری کودکان با دیدن و خواندن کتاب‌های تصویری با میانجی‌گری بزرگ‌سال پیوسته رشد می‌یابد.
بیداری نوشتاری:
آشنایی با نویسه‌ها، واژه‌ها و جمله‌ها و کاربرد آن؛ این که نوشتار معنایی را بازتاب می‌دهد.
کودک در رویارویی با مواد نوشتاری و چاپ شده درمی‌یابد که نوشتار یا مواد چاپ شده چه کارکردی در کتاب یا محیط پیرامون او دارد. این آگاهی دربرگیرنده چنین مواردی است:
- یاد می‌گیرد نوشته‌ها معنایی دارند و پیامی به ما می‌دهند و در زبان فارسی از سمت راست به چپ خوانده می‌شوند.
- با شکل نویسه‌ها آشنا می‌شود و درمی‌یابد این نویسه‌ها در کنار هم واژه‌ها را می‌سازند.
- هنگامی‌که کودک بیشتر با کتاب آشنا می‌شود و تجربه‌های بیش‌تری با آن کسب می‌کند، دانش او نسبت به کارکرد نوشتار بیشتر و پیچیده‌تر می‌شود. این دانش آغازین پایه‌ای بنیادی و ضروری را برای کسب مهارت خواندن فراهم می‌سازد.
- آگاهی کودک از نوشتار بازتاب رشد توان‌مندی کودک در هم‌کنشی معنادار با مواد چاپ شده است.
شناخت کتاب:
آشنایی با کتاب و چگونگی به‌کارگیری و بهره‌مندی از آن.
تجربه دیدن و سهیم شدن کودک را با کتاب به‌عنوان یک شیء یا پدیده ویژه آشنا می‌کند. کودک یاد می‌گیرد که چه‌گونه یک کتاب را در دست بگیرد، چه‌گونه واژه‌ها را در یک صفحه دنبال کند و چه‌گونه کتاب را ورق بزند. سهیم شدن کتاب با کودکان سبب آگاهی آن‌ها از نقشه یا طرح داستان، شخصیت‌ها، فضاسازی و دیگر عناصر نخست داستان می‌شود. آن‌ها هم‌چنین آگاه می‌شوند که میان تصویر و متن‌ها پیوندی هست. تصویرها هم‌پای متن داستانی را روایت می‌کنند.
بیداری الفبایی:
توانایی کودک در شناسایی نویسه‌های الفبا.
کودک نام، شکل و صدای واک‌ها را یاد می‌گیرد و ناهم‌سانی آن‌ها از یک‌دیگر را تمیز می‌دهد. او هم‌آغازها و هم‌پایان‌ها را شناسایی می‌کند و آوای واک‌ها را در واژه‌ها از هم‌دیگر باز می‌شناسد و به روانی بازگو می‌کند.
بیداری آوایی:
توانایی کودک در شناسایی آواها و پیوند آواها با نویسه‌ها و این که چه‌گونه در ترکیب با هم واژه‌ها را می‌سازند.
رشد زبانی باید با رشد حساسیت یا بیداری آوایی همراه باشد. بیداری آوایی یعنی کودک آواها را بشناسد و به آواهایی که پیرامونش می‌شنود حساس شده و بتواند تفاوت آواها را مانند بلندی و کوتاهی، کشیدگی، بم یا زیر بودن، آهنگ، ریتم و… از هم تمیز دهد. کودک در آغاز آواهای هم‌سان و ناهم‌سان را از یک‌دیگر تمیز می‌دهد و سپس می‌تواند این آواها را با هم درآمیزد. سرانجام توانایی جانشین کردن آواها با یک‌دیگر را به‌دست می‌آورد. در این مرحله کودک توانایی خواندن و هجا را به دست آورده است.
درک مفاهیم کتاب و داستان/ بهره‌مندی از زبان برای اندیشیدن و استنتاج:
آن‌چه را برای او خوانده می‌شود درک می‌کند و می‌تواند با زبان خود آن را بازگو کند.
خواندن شکوفایی (وانمودی):
بدون رمزگشایی با کمک تصویر روایت نوشتاری را بازگو می‌کند.
نوشتن شکوفایی (وانمودی):
بدون رمزگردانی به کمک تصویر‌هایی که از نویسه‌ها در ذهن دارد وانمود به نوشتن می‌کند.
برپایه تعریفی کلی، سواد دارای چهار مهارت یا توان‌مندی نهایی است: شنیدن، گفتن یا بیان کردن، خواندن و نوشتن. به سخن دیگر، سواد آمیخته‌ای است از مهارت‌های گفتاری و مهارت‌های نوشتاری.
مهارت‌های گفتاری در برگیرنده شنیدن و سخن گفتن است و مهارت‌های نوشتاری شامل خواندن و نوشتن. میان رشد مهارت‌های گفتاری کودک (شنیدن و سخن گفتن) و مهارت‌های نوشتاری (خواندن و نوشتن) پیوندی تنگاتنگ وجود دارد، چنان‌که رشد این مهارت‌ها هم‌زمان و در پیوند با هم است، بیش از آن که پیاپی باشند.
کودک برای رسیدن به این توان‌مندی‌ها باید مسیر بلندی را بپیماید که آغاز آن به سال‌های نخست زندگی او بازمی‌گردد. کودک باید به مهارت‌های چندگانه دیگری در هم‌کنشی با محیطی که به سر می‌‌برد و هم‌کنشی با کسانی که با او زندگی می‌کنند، مادر و پدر یا پرستار و مربی، دست یابد تا بتواند به این چهار مهارت بنیادی برسد.
معرفی کتاب برای کودک ۲ تا ۵ ساله
نقش کتاب‌های تصویری در رشد مهارت‌های سواد شکوفایی
نخستین آشنایی و رویارویی بیشتر کودکان با روایت، متن و واژه‌های نوشتاری از راه کتاب‌های تصویری است. کودکان با کتاب‌های تصویری نه‌تنها جهان هستی و داستان را می‌شناسند، بلکه با مفهوم خواندن و کتاب نیز آشنا می‌شوند.
کتاب‌های تصویری در نخستین سال‌های زندگی کودکان نقش بسیار مهم و ویژه‌ای در رشد مهارت‌های گوناگون سواد شکوفایی هم‌چون مهارت‌های زبانی، شناختی و دیداری آن‌ها دارند. کتاب‌های تصویری کتابهایی هستند که متن و تصویر، به کمک هم، مفهومی را انتقال می‌دهند یا داستانی را روایت می‌کنند. گاهی متن کتاب‌های تصویری در همه کتاب چند جمله، گاهی در هر صفحه چند واژه، و گاهی هم ممکن است بدون نوشته باشد که چنین کتابهایی را کتاب‌های تصویری بدون کلام می‌نامند.
اما کتاب‌های تصویری نمی‌توانند به‌‌تنهایی چنین نقش مهمی در رشد همه‌جانبه کودک داشته باشند. مادر و پدر، پرستاران کودک و مربیان، در سهیم شدن کتاب‌های تصویری با کودکان نقش میانجی و تعیین‌کننده دارند. کتاب باید از سوی بزرگ‌سال با کودک خوانده و دیده شود. بنابراین همه کسانی که می‌خواهند کتابی را با کودکان سهیم شوند باید با گونه‌های مختلف کتاب‌های تصویری آشنا باشند و به‌خوبی کارکرد و نقش هر گونه را در پیوند با رشد کودک بشناسند.
کتابخوانی مشترک و گفت‌وگو درباره آن سبب می‌شود کودکان درک بهتری از واژگان ناآشنا داشته باشند، مهارت‌های استنباطی‌شان از متن افزایش یابد و توان درگیر شدن در گفت‌وگو‌ها یا اظهارنظرها را داشته باشند. دانش واژگانی گسترده، توان استنباط و مهارت‌های گفت‌وگویی، پایه موفقیت‌های آکادمیک، به‌ویژه در پیوند با مهارت‌های درک مطلب در آینده است.
داستان خواندن چه تاثیری بر رشد توانایی‌های کودک دارد؟
خواندن داستان کنشی مهم و بنیادی در شکوفایی سواد به شمار می‌آید. کتابخوانی سبب آشنایی کودکان با کارکرد زبان نوشتاری و پیوند آن با تصویر می‌شوند. رشد دیداری کودکان با دیدن کتاب‌های تصویری در سبک‌ها و شکل‌های گوناگون، تقویت می‌شود.
برخی از پژوهش‌گران چنین محیطی را محیط سرشار از داستان می‌نامند و بر این باورند که رشد کودک در محیط سرشار از داستان دو دستاورد کلی دارد: نخست، یادگیری کُدهای دقیق و پیچیده‌تر زبانی که کودک را در بیان اندیشه‌های خود تواناتر می‌کند. این کودک می‌تواند فعل‌های فرازبانی (گفتن، حرف زدن و گوش کردن) را در گفته‌هایش به‌کار ببرد که به معنای شناخت کارکرد و ماهیت زبان است و این موضوع در روان‌خوانی و درک کودک از متن مؤثر خواهد بود. دوم، این کودک که بیشتر در برابر متن‌های نمادین و تخیلی قرار می‌گیرد، مهارت‌های روایتی و دایره واژگانی‌اش بیش از دیگر کودکان افزایش می‌یابد.
به باور این گروه از نظریه‌پردازان:
کودکی که در محیط سرشار از داستان پرورش می‌یابد، از همان سال‌های نخست زندگی به مهارت‌هایی دست می‌یابد که زمینه و پایه‌ای مناسب برای فراگیری مهارت‌های پیچیده‌تر سواد در سن‌های بالاتر می‌شود. افزایش درک او از مطالب و روایت‌های شفاهی، گسترش دایره واژگان و آشنایی با ساختار زبان، چند نمونه از این مهارت‌هاست.
همه کسانی که با کودکان، مستقیم یا غیرمستقیم، کار می‌کنند باید از اهمیت مهارت و توان‌مندی‌های ویژه‌ای که کودک در دوران شکوفایی سواد، یعنی تا پیش از ورود کودکان به پیش‌دبستان و دبستان، کسب می‌کنند آگاه باشند تا بتوانند با روش‌های ساده و انجام‌شدنی، فرصت‌ها و موقعیت‌هایی را برای کودکان در یادگیری چنین مهارت‌هایی فراهم کنند.
مادر و پدر باید به نقش خود در رشد سواد فرزندشان آگاه باشند و بدانند که چه‌گونه می‌توانند به این روند یاری برسانند. آن‌ها باید بدانند که با سخن گفتن و کتاب خواندن با فرزندشان، و گفت‌وگو و پرسش، می‌توانند به رشد زبانی و شناختی کودک که بنیادهای سواد است کمک کنند.
ویدیوی معرفی کارگاه سواد شکوفایی:
برای آشنایی بیشتر با کارگاه‌های سواد شکوفایی که از طرف برنامه‌ی «با من بخوان» زیرنظر موسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان برگزار می‌شود، به صفحه‌ی اینستاگرام این برنامه مراجعه نمایید: instagram.com/amoozak_org